Αγγελική Βορλόκα κτηνίατρος ,Βασιλεία Αγγέλου κτηνίατρος, MSc, Κύρος Χατζημήσιος κτηνίατρος, MSc
Λυσίμαχος Γ.Παπάζογλου κτηνίατρος, PhD, MRCVS
Κλινική Ζώων Συντροφιάς, Τμήμα Κτηνιατρικής, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη
MeSH keywords:
cat, dog, femoral head, femoral neck
Περίληψη
Οι παθήσεις των περιπρωκτικών θυλάκων απαντώνται συχνότερα στο σκύλο και λιγότερο συχνά στη γάτα. Σε αυτές περιλαμβάνονται η κατακράτηση του εκκρίματος, η φλεγμονή, το απόστημα και τα νεοπλάσματα. Ενδείξεις για τη χειρουργική εξαίρεση των περιπρωκτικών θυλάκων αποτελούν η χρόνια και υποτροπιάζουσα φλεγμονή τους, η υποτροπιάζουσα και επίμονη φλεγμονή λόγω κατακράτησης του εκκρίματος, το απόστημα και το συρίγγιο του θυλάκου, το νεόπλασμα του θυλάκου και επιπροσθέτως η δοθιήνωση του πρωκτού όταν εμπλέκονται οι περιπρωκτικοί θύλακοι. Η χειρουργική εξαίρεση των θυλάκων μπορεί να γίνει με ανοικτή ή κλειστή μέθοδο. Οι μετεγχειρητικές επιπλοκές συναντώνται συχνότερα στην ανοικτή παρά στην κλειστή μέθοδο εξαίρεσης. Το ποσοστό των επιπλοκών είναι χαμηλό και η πρόγνωση μετά την επέμβαση κρίνεται ως πολύ καλή.
Επιδημιολογία και παθογένεια
Οι παθήσεις των περιπρωκτικών θυλάκων (ΠΘ) ή σάκων αφορούν συχνότερα το σκύλο και λιγότερο συχνά τη γάτα, παρατηρούνται σε ποσοστό 12% των σκύλων και προσβάλλουν ιδιαίτερα τις μικρόσωμες φυλές (Duijkeren 1995, Barnes & Marretta 2014, Charlesworth 2014). Σε πρόσφατη μελέτη βρέθηκε πως οι φυλές Cavalier King Charles Spaniel και Labrador Retriever ή μιγάδες της φυλής Labrador παρουσίασαν στατιστικά σημαντική προδιάθεση για φλεγμονή των ΠΘ που απαιτούσε χειρουργική εξαίρεσή τους (Charlesworth 2014). Οι παθήσεις των ΠΘ περιλαμβάνουν την κατακράτηση του εκκρίματος, που συμβαίνει αμφοτερόπλευρα (Εικόνα 1), τη φλεγμονή των ΠΘ που μπορεί να είναι ετερόπλευρη ή αμφοτερόπλευρη, το απόστημα των ΠΘ που είναι ετερόπλευρο (Εικόνα 2) και το αδενοκαρκίνωμα, το οποίο αποτελεί το συχνότερο νεόπλασμα των ΠΘ, που μπορεί να είναι ετερόπλευρο ή αμφοτερόπλευρο (Εικόνα 3). Η ρήξη του αποστήματος καταλήγει σε συρίγγιο (Εικόνες 4 και 5) (Duijkeren 1995, Barnes & Marretta 2014). Η ακριβής αιτιολογία των παθήσεων των ΠΘ δεν είναι γνωστή, αλλά έχουν ενοχοποιηθεί διάφοροι παράγοντες, όπως η σύσταση των κοπράνων, η δραστηριότητα, το μέγεθος του ζώου, η παχυσαρκία, η γενικευμένη σμηγματόρροια, η δοθιήνωση του πρωκτού, η φλεγμονώδης νόσος του εντέρου και η παρατεταμένη κατακράτηση του εκκρίματος (MacPhail 2008, Barnes & Marretta 2014).
Χειρουργική Ανατομία
Οι ΠΘ αποτελούν ζεύγος σφαιρικών εκκολπωμάτων του δέρματος, που εντοπίζονται μεταξύ του έσω και έξω σφικτήρα του πρωκτού, με μέση διάμετρο μικρότερη του 1 cm (Εικόνα 6) (MacPhail 2008, Evans 2013, Barnes & Marretta 2014). Οι εκφορητικοί πόροι των θυλάκων μήκους 5 mm και διαμέτρου 2 mm εκβάλλουν σε στόμια που βρίσκονται μεταξύ της ραχιαίας και πλάγιας μοίρας της δερματική ζώνης του πρωκτού, σε άμεση επαφή με την πρωκτοδερματική γραμμή της μέσης ζώνης στο σκύλο, ενώ στη γάτα εκβάλουν με μια πυραμοειδή προσεκβολή σε απόσταση 2,5 mm πλάγια του πρωκτού (MacPhail 2008, Evans 2013, Barnes & Marretta 2014). Τα εκφορητικά τους στόμια βρίσκονται στις ώρες 4 και 8 στο βλεννογονοδερματικό όριο του πρωκτού. Οι ΠΘ του σκύλου επαλείφονται κυρίως με πλακώδες επιθήλιο, όπου κυριαρχούν οι αποκρινείς αδένες και λιγότερο οι σμηγματογόνοι αδένες, ενώ αντίθετα στη γάτα κυριαρχούν οι σμηγματογόνοι αδένες. Η διαφορά αυτή στο επιθήλιο ίσως εξηγεί και τη χαμηλή συχνότητα των παθήσεων των ΠΘ στη γάτα (MacPhail 2008, Barnes & Marretta 2014). Οι θύλακοι αιματώνονται κυρίως από κλάδους της οπίσθιας αιμορροϊδικής, της περινεϊκής και της οπίσθιας γλουτιαίας αρτηρίας (Εικόνα 7) (Duijkeren 1995, Barnes & Marretta 2014).
Ενδείξεις χειρουργικής αφαίρεσης και προεγχειρητικά μέτρα
Η χειρουργική εξαίρεση των ΠΘ ενδείκνυται σε περιπτώσεις χρόνιας και υποτροπιάζουσας φλεγμονής των θυλάκων, σε υποτροπιάζουσα και επίμονη φλεγμονή λόγω κατακράτησης του εκκρίματος, σε απόστημα και συρίγγιο του θυλάκου, σε αδενοκαρκίνωμα του θυλάκου και επικουρικά σε δοθιήνωση του πρωκτού όταν εμπλέκονται οι ΠΘ (Duijkeren 1995, Evans 2013, Barnes & Marretta 2014). Τα συμπτώματα που αναφέρονται στο ιστορικό των σκύλων που υποβάλλονται σε εξαίρεση των ΠΘ παρουσιάζονται στον Πίνακα 1 (Charlesworth 2014). Προεγχειρητικά συνιστάται η εκκένωση των θυλάκων με δακτυλική μάλαξη, η έγχυση σκευασμάτων αντιβιοτικών και γλυκοκορτικοειδών στο θύλακο διαμέσου καθετηριασμού του εκφορητικού πόρου και η εφαρμογή επιθετικής συντηρητικής αγωγής, που περιλαμβάνει χορήγηση αντιβιοτικών από το στό μα, θερμά επιθέματα για την υποχώρηση του οιδήματος και καθαριότητα της περιοχής (Barnes & Marretta 2014). Σκοπός της συντηρητικής αγωγής είναι η υποχώρηση της φλεγμονής και η ελαχιστοποίηση των επιπλοκών. Στις φλεγμονώδεις παθήσεις των ΠΘ συνιστάται κατά κανόνα η αμφοτερόπλευρη εξαίρεση (Duijkeren 1995, Evans 2013, Barnes & Marretta 2014).
Το αδενοκαρκίνωμα των αποκρινών αδένων των ΠΘ είναι ένα επιθετικό νεόπλασμα, που προσβάλλει ηλικιωμένους σκύλους, ιδιαίτερα της φυλής Cocker spaniel, και εκδηλώνεται με ή χωρίς διόγκωση στην περιπρωκτική χώρα, τεινεσμούς, δυσκοιλιότητα, υπερασβεστιαιμία λόγω παρανεοπλασματικού υπερθυρεοειδισμού, πολυουρία και πολυδιψία. Η προσβολή των ΠΘ μπορεί να είναι ετερόπλευρη ή αμφοτερόπλευρη και πολλές φορές η διάγνωση της διόγκωσης του ΠΘ γίνεται τυχαία. Το αδενοκαρκίνωμα δίνει συχνότερα μεταστάσεις στα έσω λαγόνια λεμφογάγγλια και στους πνεύμονες (Polton & Brearley 2007). Η επιβίωση μετά την εξαίρεση των ΠΘ κυμαίνεται από 17-41 μήνες (Potanas et al. 2015, Skorupski et al. 2018). Ο συνδυασμός επικουρικής χημειοθεραπείας ή ακτινοθεραπείας αυξάνει τη διάμεση επιβίωση (Bennett et al. 2002).
Εγχειρητική τεχνική - γενικές αρχές
Για τη χειρουργική αφαίρεση των ΠΘ προτείνονται η ανοικτή ή η κλειστή μέθοδος με βάση τη διάνοιξη ή μη του θυλάκου και του πόρου του, ή η κλειστή μέθοδος με τη χρήση καθετήρα Foley (Barnes & Marretta 2014, Baines & Aronson 2018). Η αφαίρεση του αδενοκαρκινώματος του ΠΘ γίνεται πάντα με την κλειστή μέθοδο. Η ανοικτή μέθοδος είναι απλή στην εκτέλεση, γίνεται γρήγορα, αλλά λόγω της πιθανής μόλυνσης του χειρουργικού πεδίου που εγκυμονεί μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένα ποσοστά μετεγχειρητικών λοιμώξεων. Εξαιτίας της επιπλοκής αυτής πολλοί χειρουργοί προτιμούν την κλειστή μέθοδο για την αφαίρεση των ΠΘ που φλεγμαίνουν (Evans 2013, Barnes & Marretta 2014). Η αιμορραγία που προκαλείται κατά την παρασκευή του θυλάκου είτε με την ανοικτή είτε με την κλειστή μέθοδο ελέγχεται με πωματισμό ή με διαθερμία. Η τυφλή σύλληψη του ιστού που αιμορραγεί χρησιμοποιώντας αιμοστατικές λαβίδες μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα την κάκωση του αιμορροϊδικού νεύρου και θα πρέπει να αποφεύγεται (Evans 2013). Ο ανοικτός θύλακος αναγνωρίζεται από το γκρι χρώμα του και τη γυαλιστερή του όψη. Ανεξάρτητα από τη μέθοδο που θα χρησιμοποιηθεί θα πρέπει να αποφεύγεται η κάκωση του έξω σφιγκτήρα του πρωκτού καθώς και της οπίσθιας αιμορροϊδικής αρτηρίας και του αιμορροϊδικού νεύρου. Η παρασκευή και η εκτομή του θυλάκου μπορεί να γίνει με ψαλίδι, μαχαιρίδιο ή με διαθερμία. Οι συγγραφείς προτιμούν την παρασκευή και εκτομή του θυλάκου με τη χρήση διαθερμίας, επειδή προκαλεί λιγότερες αιμορραγίες και ελαττώνει τον εγχειρητικό χρόνο. Η εκτομή του ΠΘ μπορεί να πραγματοποιηθεί και με τη χρήση laser διοξειδίου του άνθρακα, που πλεονεκτεί σε σχέση με τους υπόλοιπους τρόπους γιατί προκαλεί λιγότερες αιμορραγίες, λιγότερο πόνο, οίδημα και μικρότερη πιθανότητα μετεγχειρητικής λοίμωξης (Evans 2013, Baines & Aronson 2018). Συνιστάται επίσης η προφυλακτική χορήγηση αντιμικροβιακών επειδή η επέμβαση ανήκει στην κατηγορία των μολυσμένων επεμβάσεων. Για τη διενέργεια της επέμβασης γίνεται εκκένωση του πρωκτού και τοποθέτηση ενός ταμπόν με αντισηπτικό στον πρωκτικό σωλήνα και στο απευθυσμένο για την προστασία του εγχειρητικού πεδίου. Οι ΠΘ εκκενώνονται και γίνεται έκπλυσή τους με αντισηπτικό διάλυμα. Το ζώο τοποθετείται σε πρηνή θέση με τα οπίσθια άκρα να κρέμονται από το άκρο του τραπεζιού και την ουρά να συγκρατείται προς τα εμπρός κατά μήκος της μέσης γραμμής με αυτοκόλλητη ταινία. Κάτω από το οπίσθιο τμήμα του ζώου στο άκρο του τραπεζιού τοποθετείται ρολό από πετσέτες. Στη συνέχεια η περιπρωκτική χώρα προετοιμάζεται για επέμβαση.
Ανοικτή μέθοδος
Η ανοικτή μέθοδος επιτρέπει την αναγνώριση του εκκριτικού επιθηλίου του θυλάκου και διασφαλίζει έτσι την πλήρη εξαίρεση αυτού και του εκφορητικού του πόρου (Baines & Aronson 2018). Η μέθοδος μειονεκτεί λόγω της πιθανότητας κάκωσης του έξω σφιγκτήρα του πρωκτού και του κινδύνου μετεγχειρητικής λοίμωξης λόγω διασποράς του περιεχομένου του (Baines & Aronson 2018). Για τη διενέργεια της ανοικτής μεθόδου εισάγεται στο θύλακο κλειστή αιμοστατική λαβίδα mosquito ή μήλη, διαμέσου του εκφορητικού του πόρου, ο θύλακος ανυψώνεται και φέρεται προς την επιφάνεια του δέρματος (Εικόνα 8). Με τη βοήθεια μαχαιριδίου, με λεπίδα Νο 10 στο σκύλο και 15 στη γάτα, γίνεται επιμήκης τομή από το εκφορητικό στόμιο σε όλο το μήκος του θυλάκου. Με τη βοήθεια δύο λαβίδων mosquito συλλαμβάνεται ο βλεννογόνος του θυλάκου από δύο αντιδιαμετρικά σημεία και ο θύλακος παρασκευάζεται με διατομή των μυϊκών ινών του σφιγκτήρα με ψαλίδι baby Metzenbaum ή με διαθερμία (Εικόνες 9, 10 και 11). Μετά την αφαίρεση του θυλάκου και του πόρου του γίνεται έκπλυση του εγχειρητικού πεδίου και σύγκλειση του τραύματος σε δύο στρώματα με μονόκλωνο συνθετικό ράμμα 3/0 σε συνεχόμενη ραφή για το μυϊκό και υποδόριο ιστό και με 3/0 nylon για το δέρμα με χωριστές ραφές ή 4/0 με ενδοδερμική συνεχόμενη ραφή.
Κλειστή μέθοδος
Στην κλειστή μέθοδο, ο θύλακος αφαιρείται κλειστός, χωρίς να εισέλθουμε στον αυλό του, και η εξαίρεσή του γίνεται με κατεύθυνση από τη βάση του προς τον εκφορητικό του πόρο (Barnes & Marretta 2014, Baines & Aronson 2018). Η τοποθέτηση αιμοστατικής λαβίδας mosquito μέσα στο θύλακο διευκολύνει την αναγνώρισή του και προσανατολίζει κατάλληλα το χειρουργό. Γίνεται καμπύλη τομή επάνω στο θύλακο με το κοίλο της προς τον πρωκτό, παράλληλη με τις ίνες του έξω σφιγκτήρα. Ο θύλακος παρασκευάζεται προσεκτικά με απομάκρυνση των ινών του σφιγκτήρα με τη χρήση κυρτού ψαλιδιού baby Metzenbaum ή διαθερμίας. Η παρασκευή γίνεται κοντά στο θύλακο με σκοπό την αποφυγή κάκωσης του σφιγκτήρα και συνεχίζεται προς τον εκφορητικό του πόρο. Σε περίπτωση νεοπλάσματος, η εξαίρεση είναι ευρύτερη με σκοπό να επιτευχθεί ο τοπικός έλεγχος του νεοπλάσματος. Η πρόκληση εκτεταμένης αιμορραγίας λόγω κάκωσης της οπίσθιας αιμορροϊδικής αρτηρίας θα πρέπει να αποφευχθεί, επειδή συνήθως εμποδίζει την οπτική επαφή με το εγχειρητικό πεδίο. Η επέμβαση ολοκληρώνεται με απολίνωση του εκφορητικό πόρου κοντά στον πρωκτικό σωλήνα με συνθετικό μονόκλωνο απορροφήσιμο ράμμα, 4/0. Ακολουθεί έκπλυση του εγχειρητικού πεδίου και σύγκλειση του τραύματος κατά πρώτο σκοπό όπως και στην ανοικτή μέθοδο (Culp 2013, Evans 2013, Barnes & Marretta 2014, Ruffner et al. 2014, Baines & Aronson 2018). Για το αδενοκαρκίνωμα του ΠΘ η εκτομή μπορεί να περιλαμβάνει και τμήμα του απευθυσμένου όταν διηθείται από τον όγκο και η εξαίρεση πρέπει να γίνεται με όρια 1 cm. Η σύγκλειση του απευθυσμένου γίνεται με χωριστές ή απλή συνεχόμενη ραφή με μονόκλωνο απορροφήσιμο ράμμα, 3/0 ή 4/0. Η σύγκλειση του υποδόριου ιστού και του δέρματος γίνεται όπως περιγράφηκε παραπάνω (Culp 2013).
Κλειστή μέθοδος με καθετήρα Foley
Πρόκειται για τροποποιημένη κλειστή μέθοδο όπου ένας καθετήρας Foley 6 - French εισάγεται στον αυλό του ΠΘ διαμέσου του εκφορητικού του πόρου (Εικόνα 12) (Downs & Stampley 1998, Baines & Aronson 2018). Γίνεται πλήρωση του θαλάμου με 1,5-3 ml φυσιολογικού ορού με αποτέλεσμα να διαγράφεται ο θύλακος και να γίνεται ψηλαφητός κάτω από το δέρμα. Σε περίπτωση που ο καθετήρας δεν μπορεί να παραμείνει εντός του αυλού και εξέρχεται από αυτόν κατά τη διάρκεια της πλήρωσής του, τότε συνιστάται η καθήλωσή του με ράμμα που τοποθετείται στο εκφορητικό στόμιο του ΠΘ. Γίνεται τομή στο δέρμα επάνω στο διατεταμένο θύλακο και ο θύλακος παρασκευάζεται με απομάκρυνση των ινών του σφικτήρα όπως περιγράφηκε στην κλειστή μέθοδο (Εικόνα 13). Μετά την παρασκευή του θυλάκου, ο αεροθάλαμος εκκενώνεται και ο καθετήρας αφαιρείται. Ο θύλακος εκτέμνεται μετά από απολίνωση του εκφορητικού του πόρου κοντά στον πρωκτικό σωλήνα (Εικόνες 14 και 15). Ακολουθεί έκπλυση του τραύματος και σύγκλεισή του κατά τα γνωστά (Downs & Stampley 1998, Baines & Aronson 2018).
Μετεγχειρητική αγωγή
Στο ζώο τοποθετείται κολλάρο Ελισάβετ για δύο εβδομάδες και χορηγούνται αντιβιοτικά ευρέως φάσματος για 7-10 ημέρες, επειδή η επέμβαση ανήκει στην κατηγορία των μολυσμένων. Ο μετεγχειρητικός πόνος ελέγχεται με οπιοειδή και μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα για 4-6 ημέρες. Στην τομή τοποθετούνται ψυχρά επιθέματα για τις πρώτες δύο ημέρες που ακολουθούνται από θερμά 2-3 φορές την ημέρα για 10 λεπτά κάθε φορά μέχρι την αφαίρεση των ραμμάτων.
Επιπλοκές
Η συχνότητα των ήπιων μετεγχειρητικών επιπλοκών κυμαίνεται από 3,2-32,5% (Hill & Smeak 2002, Charlesworth 2014). Σε αναδρομική μελέτη με 95 σκύλους, βρέθηκε ότι η συχνότητα των επιπλοκών ήταν μεγαλύτερη με την ανοικτή μέθοδο εξαίρεσης των ΠΘ σε σύγκριση με την κλειστή μέθοδο (Hill & Smeak 2002). Σε άλλη αναδρομική μελέτη, που έγινε με την κλειστή μέθοδο εξαίρεσης σε αμφότερους τους ΠΘ, διαπιστώθηκε ότι οι μετεγχειρητικές επιπλοκές ήταν συχνότερες στους σκύλους σωματικού βάρους μικρότερου των 15 kg (Charlesworth 2014). Στις βραχυχρόνιες επιπλοκές περιλαμβάνονται το σύρσιμο και η φλεγμονή της περινεϊκής χώρας, ο μωλωπισμός, το έκκριμα από την τομή, η λοίμωξη του τραύματος, η ορώδης συλλογή, η διάσπαση της τομής, οι τεινεσμοί, η διάρροια, η δυσχεσία και η δυσκοιλιότητα (Hill & Smeak 2002, Charlesworth 2014, Baines & Aronson 2018). Διαταραχές της αφόδευσης παρατηρήθηκαν σε 3,2-14,5% των σκύλων που υποβλήθηκαν σε αμφοτερόπλευρη κλειστή εξαίρεση των ΠΘ και περιλάμβαναν ελάττωση του τόνου του σφιγκτήρα, ρύπανση της περινεϊκής χώρας με κόπρανα μετά την αφόδευση, αφόδευση μέσα στο σπίτι και ακράτεια. Οι επιπλοκές αυτές όμως υποχώρησαν σε διάστημα 10 ημερών από την επέμβαση και αποδόθηκαν σε ελαφρά κάκωση του έξω σφιγκτήρα κατά τη διατομή των ινών του για την παρασκευή του ΠΘ ή σε νευραπραξία που σχετίσθηκε με τη φλεγμονή και την ήπια δυσχεσία (Hill & Smeak 2002, Evans 2013, Charlesworth 2014). Στις μακροχρόνιες επιπλοκές που παρατηρήθηκαν στο 15% των σκύλων περιλαμβάνονται η λείξη της τομής, η ακράτεια των κοπράνων, η εμφάνιση συριγγίου και η στένωση του πρωκτού (Εικόνα 16) (Hill & Smeak 2002). Η ακράτεια των κοπράνων που επιμένει για διάστημα μεγαλύτερο των 3-4 μηνών είναι μη ανατάξιμη και οφείλεται συνήθως σε εκτεταμένη κάκωση του σφιγκτήρα ή σε αμφοτερόπλευρη κάκωση του αιμορροϊδικού νεύρου (Evans 2013, Baines & Aronson 2018). Η εμφάνιση συριγγίου οφείλεται στην πλημμελή εξαίρεση του ΠΘ, που συνήθως συμβαίνει με την ανοικτή μέθοδο, με αποτέλεσμα την παραμονή υπολειμμάτων του επιθηλίου στο χειρουργικό τραύμα. Η επιπλοκή αυτή αντιμετωπίζεται με προσεκτική επαναδιερεύνηση του συριγγίου και εκτομή όλων των παθολογικών ιστών. Γενικά το ποσοστό των μετεγχειρητικών επιπλοκών είναι σχετικά χαμηλό με αποτέλεσμα η εξαίρεση των ΠΘ να έχει πολύ καλή πρόγνωση (Evans 2013).
Σύγκρουση συμφερόντων
Οι συγγραφείς δηλώνουν ότι δεν υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων.
Βιβλιογραφία
- Baines S, Aronson L (2018) Rectum, anus and perineum. In: S. Johnston & K. Tobias, eds. Veterinary Surgery Small Animal. 2nd ed. Elsevier, St Louis, pp. 1783–1827.
- Barnes R, Marretta S (2014) Anal sac disease and removal. In: M. Bojrab, ed. Current Techniques in Small Animal Surgery. 5th ed. Teton New Media, Jackson, pp. 306–309.
- Bennett PF, DeNicola DB, Bonney P et al. (2002) Canine Anal Sac Adenocarcinomas: Clinical Presentation and Response to Therapy. J Vet Intern Med 16, 100–104.
- Charlesworth TM (2014) Risk factors for postoperative complications following bilateral closed anal sacculectomy in the dog. J Small Anim Pract 55, 350–354.
- Culp W (2013) Small Animal Soft Tissue Surgery. In: E. Monnet, ed. Small Animal Soft Tissue Surgery. Wiley-Blackwell, Ames, pp. 399–405.
- Downs M, Stampley A (1998) Use of a Foley catheter to facilitate anal sac removal in the dog. J Am Anim Hosp Assoc 34, 395–397.
- Duijkeren E (1995) Disease conditions of canine anal sacs. J Small Anim Pract 36, 12–16.
- Evans H (2013) The digestive apparatus and abdomen. In: H. Evans & A. De Lahunta, eds. Miller’s Anatomy of the Dog. 5th ed. Elsevier, St Louis, pp. 281–337.
- Hill LN, Smeak DD (2002) Open versus closed bilateral anal sacculectomy for treatment of non-neoplastic anal sac disease in dogs: 95 cases (1969-1994). J Am Vet Med Assoc 221, 662–665.
- MacPhail C (2008) Anal sacculectomy. Compend Contin Educ Vet 30, 530-535.
- Polton GA, Brearley MJ (2007) Clinical stage, therapy, and prognosis in canine anal sac gland carcinoma. J Vet Intern Med 21, 274–280.
- Potanas CP, Padgett S, Gamblin RM (2015) Surgical excision of anal sac apocrine gland adenocarcinomas with and without adjunctive chemotherapy in dogs: 42 cases (2005–2011). J Am Vet Med Assoc 246, 877–884.
- Ruffner E, Fancher M, Sherman C et al. (2014) Anal sacculectomy in cats. Clin Brief 12, 31–35.
- Skorupski KA, Alarcón CN, de Lorimier L-P et al. (2018) Outcome and clinical, pathological, and immunohistochemical factors associated with prognosis for dogs with early-stage anal sac adenocarcinoma treated with surgery alone: 34 cases (2002–2013). J Am Vet Med Assoc 253, 84–91.
Υπεύθυνος αλληλογραφίας:
Λυσίμαχος Παπάζογλου
e-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
